Diptikon Nedir ? Roma ve Erken Hristiyan Diptikon Örnekleri

Herkese merhaba. Günün konusu Bizans Dönemine ait önemli Diptikonlar olacak. Öncelikle diptikon nedir ? buradan başlayacağım.

Diptikon Nedir ?

Diptikon; birbirine menteşe yardımıyla tutturulmuş, kitap kapağı gibi açılıp kapanabilen ikiz levhalara Romalılar tarafından verilen bir isimdir. Bir kitabın cilt kapağına benzeyen diptikonlar genellikle tahtadır ve iç yüzlerine bal mumu sürülerek demir uçlu bir kalem ile üstlerine yazılar yazılır.

Bu kapakların dış yüzeyleri ise tahta veya fil dişinden yapılma süslemeler ile bezenir. Konsüllere ait veya halka ait diptikonlar bulunur. Konsüllerin diptikonları daha özel olduğu için onların kapakları fil dişinden yapılırdı.

Diptikonlar genellikle iki kapaklı olur ancak kapak sayısı artabilir. Kapak sayısı arttıkça da isimler değişir. Örneğin üç kapaklı olana triptikon, dört kapaklı olana poliptikikon denmektedir.

Bu diptikonların amacı ise Politeist inancı Hristiyanlık karşısında yüceltmektir. Politeist inanç ise ‘Çoktanrıcılık’ olarak adlandırılabilir. Birden çok tanrıya inanışın olduğu din türüdür. Yunanca poly (çok) ve theoiz (tanrı) sözcüklerinden ortaya çıkmıştır. Bu diptikonlar Hristiyaanlık karşısında birlik ve beraberliği sağlamak ve korumak amacı da taşırlar.

Saygın ve önemli kişiler politeist inancı korumak için düzenledikleri törenlere önemli kişileri de bu diptikonlar aracılığıyla davet etmişlerdir.

Diptikonlar işlevlerine göre dört gruba ayrılırlar;

Politeist dine ait diptikon örnekleri. Bu örneklerin konuları genelde tapındıkları tanrıları ve onların hayatlarıdır.
Konsül Diptikonları; Bayramlar ve törenler esnasında konsülün, konsüllük locasında halkı selamladığı sahnelere yer verilir. İsimleri de bu yüzden Konsüllük Diptikonlarıdır.
İmparatorluk Diptikonları; Konsül ortadan kalkınca yönetim İmparatorluğun eline geçmiştir. Bu dönemde diptikonlar yapılmaya devam edilmiş. İmparatorluk döneminde yapıldıkları için de bu isim ile anılmışlardır.
Dini Diptikonlar; Politeist inancın zayıfladığı ve ortadan kalktığı dönemlerde sadece Hristiyanlık konularını anlatan Diptikonlardır. Hristiyanlıpa karşı ortaya çıkan diptikonlar zamanla Hristiyanlığa hizmet etmek için kullanılır hale gelmişlerdir.

Genel Tipleri

Boyutları; 20-30 cm uzunlukta ve 15-20 cm genişliğindedir. Yani hemen hemen normal bir kitap boyutlarına sahiptirler. Roma Dönemine ait diptikonların çoğu günümüzde müzelerde ve kiliselerde bulunmaktadır. Çoğu Hristiyanlık dönemlerinde değiştirilmiş ve içlerine İncil konulmuştur. Bazıları da cilt kabı olarak olarak kullanılmıştır. Hristiyanlık dönemindekilerin en ayırt edici özelliklerinden biri ise iç bölümlerinin bezemeli olmasıdır.

Şimdi bazı Diptikon örnekleri ile devam edelim.

Nicomaque ve Symmaki Diptikonu

Nicomaque ve Symmaki iki büyük ailedir. Bu aileler özel bir tören için davetiye çıkarıyorlar. Bu davetiye (diptikon) bugün Fransa’da bulunmaktadır. 15. yüzyılda bir manastırda bulunan eser, manastırın saldırıya uğraması ve yağmalanması sırasında kaybolmuştur.

O kargaşada kuyuya düşen diptikon 1860 yılında tesadüfen bulunmuş ve ikisi de ayrı müzelere gönderilmiştir. Nicomaque ailesine ait diptikon Fransa’da Colini Müzesine, Symmaki Ailesine ait diptikon ise İngiltere’deki British Müzesine götürülmüştür. Özellikle Symmaki ailesine ait olan örnek günümüzde de son derece iyi durumdadır.

İki ailenin diptikonları da aynı konuda işlenmiştir ancak farklı kompozisyonlar kullanılmıştır. İki örnekte de Ana Tanrıça Kibele tasvir edilmiş ve bir tütsülenme ayini gösterilmiştir. Nicomaque örneğinde Kibele elinde bir sopa tutuyor. Symmaki de ise Kibele’nin önünde bir sunak var ve üzerinde tütsüleme yapılıyor.

Diptikonların üst kısmında yer alan kitabelik (Tabula Ansata) kısmına ailelerin isimleri yazılmıştır. Figürlerin kıyafetleri antik dönem özellikleri taşımaktadır. Saçlarında görülen çelenk ise kutsallığı sembolize etmektedir. Rölyef sanatının güzel birer örneğidir bu eserler. İki diptikonun da net olarak tarihi bilinmiyor ancak tahmini 4 ve 5.yüzyıla ait oldukları düşünülmektedir.

Stiliko Diptikonu

Stiliko kimdir ? Önce bundan biraz bahsedeyim. Roma İmparatorluğu ikiye bölündüğünde Batı Roma Honorius tarafından yönetilmektedir. İşte bu Honorius’un yardımcılığını yapan yani konsüllük yapan kişi Stiliko’dur.

Stiliko’yu konsüllük görevi pek kesmemiş sanırım, çünkü daha sonra yönetimi ele geçirmiştir. Aynı zamanda Batı Roma İmparatorluğunun ilk Konsülü olarak bilinmektedir. İmparatorluk soyundan gelen Selena ile evlenerek imparatorluk ailesiyle bağ kurmayı da başarmıştır.

Aynı zamanda başarılı bir komutan olan Stiliko Roma ve Gotlar arasında çıkan savaşta orduya öncülük etmiş ve büyük bir zafer kazanmıştır. Roma’nın ikiye ayrılması üzerine Stiliko bir takım törenler düzenler ve bu törenler için diptikonlar yaptırır.

Bu diptikonlar günümüzde İtalya Mozart Baş Kilisesinde bulunmaktadır ve Stiliko’nun adıyla anılmaktadır. Günümüze son derece sağla ulaşan bu eser ilk konsül diptikonu olması bakımından da çok büyük bir öneme sahiptir ve 395 yılına tarihlenir.

Diptikondan da biraz bahsedelim şimdi. Bu bir aile tablosudur aslında. Stiliko bir kapata kendine yer vermiş, diğer kapata ise eşi Selena ve oğlu Zakarias resmedilmiştir. Stiliko muhtemelen kazandığı zaferlere atıfta bulunarak resmedilmiş. Bir elinde mızrak bir elinde kalkan var. Antik kıyafetler içinde, antik bir mimari önünde duruyor.

Aynı şekilde antik kıyafet içinde ve antik mimari önünde eşini ve oğlunu görüyoruz. Selena elinde yücelik sembolü olan bir çiçek tutuyor. Oğlunun elinde ise bir diptikon bulunuyor. Diptikon içinde diptikon diyeceksiniz ama bu da bir imparatorluk ailesi sembolü.

Apion Diptikonu

539 yılına ait bu diptikon İspanya-Ovieda’da bulunmaktadır. Tarihi üzerinde yazdığı için net olarak biliniyor. Ayrıca kimin yaptırdığı da üzerinde net şekilde yazıyor. Bu bir madalyonlu diptikon örneğidir. Bu tip örneklerde diptikonların sadeleştiğini görüyoruz.

Üst kısımdaki çiçek şeklinde gözüken rozetler Roma ve İstanbul’u ve İmparator ile İmparatoriçeyi sembolize etmektedir. Bu diptikon döneminde artık Roma içindeki dinler arasında Hristiyanlıkta hızla yayılmaktadır.

Bu diptikonu yaptıran Konsül Apion’da Hristiyanlık ve Paganizm arasında barışçıl bir politika izlemiştir. Bu barışçıl politika diptikona da yansımış ve üzerinde iki dine ait semboller kullanılmıştır.

Philoxenus Diptikonu

Eser Paris’de Cabiend de Madailles Müzesinde bulunmaktadır ve 525-530 yıllarına tarihlenir. Bu da madalyonlu diptikonların güzel bir örneğidir. Ancak kompozisyon düzeni biraz daha farklıdır. Orta kısımda madalyon şeklinde beş satır halinde bir yazıt bulunmaktadır.

Bunun üzerinde ise madalyon kısmında ismi geçen konsülün büstü bulunmaktadır. Aşağıdaki kısımda ise iki tane kadın tasvirine yer verilmiştir.

Bunlar dönemin iki büyük başkenti Roma ve İstanbul’u sembolize etmektedir. Orta kısımda yer alan madalyonda İmparator Anastasios ve Philoxenus’un isimleri yazmaktadır. Madalyonun çerçeve özelliği ise Sasani kumaş sanatının etkilerini göstermektedir.

VI. Leon Diptikonu

Artık tamamen Hristiyan konularını işleyen diptikonların çıkmaya başladığı tarihlere geldik. Bu diptikon Bizans İmparatoru Leon’a ait. İki parçadan oluşan eserin bir parçası kırılmış ve kaybolmuştur. Bugün gördüğümüz parça ise 1892 yılında Sakız Adasında bulunmuş ve Berlin Müzesine götürülmüştür.

Üzerinde net olarak VI. Leon’un adı yazmaktadır ve tarih olarak 896-912 yılları verilmiştir. VI.Leon’un en meşhur tasvirlerinden biri yer almaktadır burada.

Ayasofya’nın dış nartheksinde İsa’nın ayağına kapanmış olarak tasvir edilmişti. Burada ise Meryem’in Leon’a taç giydirmesi işlenmiştir. Meryem bir elini Leon’un başına koymuş. Bu da sembolize bir taç giydirme sahnesi oluyor.

Mimari özenli bir şekilde ele alınmıştır. Kompozisyon büyük, yuvarlak bir kemer içine alınmıştır. Üst kısımda üç nefli Bazilikanın iç tarafından apsisin ve yan apsislerin tasviri bulunmaktadır. Bu da bir Hristiyan mimarisi içinde bulunduklarını gösterir. Burada konu bir mimari içinde anlatılmıştır bu yüzden oldukça ilginç ve önemli bir diptikondur.

Meryem ve Leon Bizans Dönemi kıyafetleri içinde resmedilmiştir. Diptikon bir çok bakımdan hem Hristiyan hem de Antik özellikler taşımaktadır.

Berberini Diptikonu

Paris Louvre Müzesinde bulunan bu eserin ne zaman ve kim tarafından yaptırıldığı bilinmemektedir. Ancak Müzeye geliş tarihi 1898’dir. Bu adı almasının sebebi ise daha önce Berberini Kütüphanesinde bulunmasından dolayıdır.

Bu diptikon İmparator Anastasius’un 496 yılında İskitlere karşı kazandığı bir zafer için yapılmıştır. Zaten eserin üzerinde de bu zafer anlatılmaktadır. Ancak bu diptikonda gördüğümüz kişinin Konstantin ya da Justinyan olduğunu savunanlar da vardır.

Beş plakadan oluşan imparatorluk diptikonu iki ya da üç bölümden oluşuyor. Tahmini söylememin nedeni ise birinin kırılmış ve kaybolmuş olması. Her bir plakada farklı bir konu işlenmiştir.

Orta kısımda yer alan sahnede İmparatoru at üzerinde zaferden dönerken ve Nike tarafından kutlanırken görüyoruz. İmparator atının üzerinde son derece ihtişamlıdır ve altında yenilgiye uğrattığı dişiler af dilemektedir. En üst kısımdaki plakada Hz.İsa tasvir edilmiştir.

Sağ eliyle takdis işareti yaparken sol elinde ise haç tutmaktadır. Bu madalyon iki melek tarafından taşınmaktadır. Konu olarak Hristiyan bir üslupta yapılmış olsa da antik özellikler taşımaya devam eden bir eserdir.

Yan kısımda bulunan dikey plakada ise zengin ve asil birinin imparatora doğru yürüdüğünü ve ona hediye verdiğini görüyoruz. Ayrıca en alt kısımda Hintli ve Sasanilerin de imparatora hediyeler sunması betimlenmiştir. Hintlileri ayırt etmek için yanlarına filler ve yırtıcı hayvanlar resmedilmiştir.

Bu diptikon diğerlerinden daha önemlidir çünkü içinde Hz.İsa’ya yer verilmiştir ve diğer bütün figürler hareketli bir biçimde, portre karakterli ve son derece detaylı resmedilmiştir. Kostüm ve anatomi bakımından tarihine göre oldukça başarılı bir diptikondur.

Asker figürlerinin kıyafetleri Antik dönem asker kıyafetleri şeklindedir. İsa’da yine erken dönem tasvirlerinde kısa ve kıvırcık saçlıdır. Melekler de yine antik dönem kıyafetleri içinde resmedilmiştir. Hristiyanlık henüz antik dönem sanatının etkisinden çıkamamış ve Antik dönem figürleri Hristiyan figürlerine dönüştürülmüştür.

Bugün sizlere Roma ve Erken Hristiyan dönemine ait bazı Diptikonları tanıtmaya çalıştım. Umarım beğenirsiniz. Okuduğunuz için teşekkür ederim. Sanatla kalın.

İLGİLİ YAZI: Roma Sanatı ve Mimarisi – Etrüskler